Είναι πολλά τα δυσάρεστα που ακούμε γύρω μας, ειδικά μετά το σοκ της πανδημίας. Οι γυναικοκτονίες διαδέχονται η μία την άλλη, τα άγρια εγκλήματα μας ξενίζουν, η ενδοοικογενειακή βία μοιάζει σαν επιδημία και στη μέση οι άνθρωποι που προσπαθούν να διατηρήσουν τη λογική τους.
Τι συμβαίνει λοιπόν γύρω μας; Πόσο έχει αλλάξει ο ψυχισμός μας; Υπάρχει εξήγηση σε όλα αυτά που ζούμε;
Ζητήσαμε από την ψυχολόγο Έφη Ανδρεουλάκου -τι άλλο;- απαντήσεις….
Έχοντας βγει από τουλάχιστον δύο χρόνια πανδημίας, τι πιστεύετε ότι έχει αλλάξει στον ψυχισμό μας;
Δεν είναι μόνο η πανδημία. Στην Ελλάδα έχουν προηγηθεί πολλά χρόνια κρίσης και τα σενάρια δεν μοιάζουν πολύ αισιόδοξα για τη συνέχεια. Έχει φύγει το όνειρο, η προσδοκία για μια καταπληκτική ή ακόμα και τακτοποιημένη ζωή.
Οι εκπαιδευμένοι άνθρωποι, με αντοχή και ψυχική ετοιμότητα, προσαρμόζονται στις όποιες συνθήκες, παρόλο που συχνά χρειάζεται να αναμετρηθούν με τις αντοχές τους. Οι υπόλοιποι έχουν παραδοθεί σε μια έντονη φοβικότητα και «παλεύουν» με τα ευάλωτα σημεία του ψυχισμού τους, που έχουν ερεθιστεί λόγω της αυξανόμενης πίεσης που όλοι δεχόμαστε. Είμαστε σε φάση που συγκεντρώνουμε δυνάμεις, για να αντεπεξέλθουμε στις απαιτήσεις. Εύχομαι η ελπίδα να συνεχίσει πάντα να υπάρχει μέσα μας καθώς και η ευγνωμοσύνη για όσα έχουμε, καθώς τίποτα δεν είναι δεδομένο.
Σχετίζεται η πρωτόγνωρη καραντίνα που ζήσαμε με τα αυξημένα περιστατικά βίας που ακούμε καθημερινά; Πώς εξηγείται η έκφραση τόσο βίαιων συναισθημάτων και ειδικά προς τις γυναίκες;
Η καραντίνα συνοδεύτηκε από αυξημένο φόβο όσον αφορά στην υγεία, σε συνδυασμό με την επιπρόσθετη οικονομική επιβάρυνση. Κάποιοι άνθρωποι έχασαν οικεία πρόσωπα. Μαζί με τις ψυχοπιεστικές αυτές συνθήκες, έλειψαν και οι μέχρι πρότινος γνώριμες ασφαλιστικές δικλείδες αποσυμπίεσης: αυτές του βγαίνω έξω και των κοινωνικών συναναστροφών. Οι Έλληνες δεν έχουμε μάθει να περνάμε χρόνο με τον εαυτό μας. Καθώς κλειστήκαμε μέσα, αναγκαστήκαμε να αντιμετωπίσουμε χρόνιες ψυχικές δυσαρμονίες καθώς και τις δυσαρμονίες των οικογενειακών μας συστημάτων, που είχαμε μάθει να σκεπάζουμε ασχολούμενοι με τους άλλους. Άνθρωποι με πιο έκδηλα ψυχικά προβλήματα δεν άντεξαν την πίεση και έφθασαν στα άκρα, ενώ κάποιοι άλλοι ανακουφίστηκαν από τους εντατικούς ρυθμούς.
Όσον αφορά στην έκφραση βίαιων συναισθημάτων από κάποιους άνδρες προς τις συντρόφους τους, σε κάποιο βαθμό σχετίζονται με το παθολογικό υπόβαθρο. Όμως, πρωταρχικό ρόλο παίζουν οι πεποιθήσεις με τις οποίες ένας άνδρας έχει γαλουχηθεί. Δηλαδή η αίσθηση ότι η γυναίκα είναι κτήμα του και ο νόμος της σωματικής ισχύος, που μπαίνει σε εφαρμογή όταν εκείνος αντί να ελέγξει το συναίσθημα του, αναζητά την εύκολη εκτόνωση του στην ανίσχυρη σωματικά γυναίκα. Αυτού του τύπου ο άνδρας, με την συμπεριφορά του συστηματικά διαρρηγνύει τους συντροφικούς δεσμούς. Αρνείται να αλλάξει. Όταν η προβληματική σχέση και οι πιέσεις της ζωής γιγαντωθούν, αρνείται να πάρει τις ευθύνες που του αναλογούν αλλά τις στρέφει προς τη γυναίκα. Την αντιμετωπίζει ως υπεύθυνη, τον αδύναμο κρίκο, την πηγή όλων των προβλημάτων του ή διακατέχεται από ζήλεια καθώς, ως λογική συνέπεια της στάσης του, φοβάται ότι θα του φύγει. Προσπαθεί είτε να την ελέγξει είτε να την τιμωρήσει, ξεσπά επάνω της βίαια, επειδή βέβαια σωματικά έχει την δύναμη να το κάνει.
Τα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας παρουσιάζουν μία αυξητική τάση. Το συμμερίζεστε; Τι οδηγεί στο να σπάσουν οι δεσμοί της οικογένειας και να γίνει τόσο δυσλειτουργική;
Πάντα υπήρχαν περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας, δυστυχώς. Ακούγονται τελευταία περισσότερο, αφενός διότι υπάρχει περισσότερη ευαισθητοποίηση γύρω από το θέμα και αφετέρου διότι οι πιεστικές κοινωνικές συνθήκες έχουν φέρει στα άκρα ψυχισμούς με παθογένειες. Και ναι, υπάρχει αυξητική τάση στο φαινόμενο των γυναικοκτονιών μέσα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Όπως προανέφερα, όπου υπάρχει το υπόβαθρο της παθογένειας ή οι άνθρωποι είναι παντελώς ανεκπαίδευτοι στην ανάληψη ευθυνών, όταν οι κοινωνικές συνθήκες δεν ευνοούν ή γίνονται δυσβάστακτες, αποσυντονίζονται.
Πριν φθάσει μια οικογένεια να δυσλειτουργεί τόσο σοβαρά, υπάρχουν καιρό πριν, ενδεχομένως από την αρχή, ενδείξεις δυσλειτουργίας. Τα τραγικά πράγματα δεν συμβαίνουν από τη μια στιγμή στην άλλη. Μια πραγματική οικογένεια, υγιής, με ισχυρούς δεσμούς επικοινωνίας και αγάπης δεν σπάει ποτέ τους δεσμούς της, δεν στρέφεται τόσο αυτοεπιθετικά στα μέλη της. Ακόμα κι αν τραγικά γεγονότα απομακρύνουν τους συντρόφους ή τους κουράσουν, ακόμα κι αν δεν ζουν πια μαζί, θα συνεχίσουν να διατηρούν το ενδιαφέρον, την αγάπη και τη φροντίδα για τα υπόλοιπα μέλη. Αυτή η στάση χαρακτηρίζει αυτοελεγχόμενους, πολιτισμένους ανθρώπους που αγαπιούνται ή έχουν αγαπηθεί.
Οι άνθρωποι επικοινωνούν τελικά μεταξύ τους ή η καραντίνα έφερε μεγαλύτερη αποξένωση;
Υπάρχουν διάφορα είδη επικοινωνίας. Συνηθίζαμε να είμαστε «κουρδισμένοι» σε δύο τόνους: σε αυτόν του περνάω καλά, είμαι τέλεια ή στο ζω ένα δράμα. Και τα δύο αυτά επικοινωνιακά στυλ αντιμετωπίζονται αρκετά πλέον ως ρόλοι, μια και στερούνται αυθεντικότητας.
Κάθε κατάσταση κλεισίματος γεννά στη συνέχεια περισσότερη επιθυμία για επαφή. Οι άνθρωποι έχουν ανάγκη να επικοινωνήσουν, σίγουρα όμως πιο αυθεντικά, λιγότερο στημένα. Έχουν επιβαρυνθεί πολύ ώστε να πρέπει σε κάθε συναναστροφή τους να φορούν ένα προσωπείο τελειότητας ή να χρειάζεται να υποστούν τον κάθε επαγγελματία δραματολάγνο. Παρατηρείται, λοιπόν, το εξής: ενώ υπάρχει διάθεση για άμεση επαφή, η κούραση των προηγούμενων ετών, η οικονομική επιβάρυνση και η διέξοδος που δίνεται μέσω της επικοινωνίας των social media, κρατά τον άνθρωπο συχνά στο σπίτι του, ευτυχώς όχι ακόμα τις νεότερες γενιές.
Ακούμε διαρκώς γύρω μας προβλήματα ψυχικής υγείας, ελαφρύτερα ή βαρύτερα και το πρόβλημα είναι αν αυτά τα προβλήματα προέκυψαν τώρα ή αν προϋπήρχαν και απλώς δεν τα βλέπαμε.
Καταρχάς, αξίζει να διευκρινιστεί ότι οι άνθρωποι περνούμε φάσεις, μεταβατικά στάδια ή σοβαρά γεγονότα ζωής όπως ο θάνατος, η ασθένεια, το διαζύγιο, η απώλεια εργασίας, όπως και σημαντικές αλλαγές ευχάριστες ή δυσάρεστες, που αντικειμενικά εντείνουν το στρες και επηρεάζουν τον ψυχισμό μας. Αυτό δεν σημαίνει ότι έχουμε πρόβλημα αλλά ακριβώς επειδή δεν είμαστε απονευρωμένοι, καταπονούμαστε. Επίσης, να επισημάνουμε ότι ζούμε σε μία εποχή καταιγιστικών αλλαγών. Χρειάζεται μεγάλη εκπαίδευση στην προσαρμοστικότητα, προκειμένου να ανταποκριθούμε στις συνεχείς προκλήσεις.
Αναφορικά με τα ελαφρά ή σοβαρότερα προβλήματα ψυχικής υγείας, πάντα υπήρχαν. Το γεγονός ότι τώρα τα βλέπουμε περισσότερο, σημαίνει ότι είμαστε πιο υπεύθυνοι και πιο πρόθυμοι να εξελίξουμε τον εαυτό μας.
Υπάρχουν αψυχολόγητες συμπεριφορές ή όλα έχουν μια εξήγηση; Για παράδειγμα πολύς κόσμος προσπαθεί να εξηγήσει τη συμπεριφορά της Ρούλας Πισπιρίγκου, που τόσο απασχόλησε την επικαιρότητα.
Δεν υπάρχουν «αψυχολόγητες» συμπεριφορές. Ακόμα και οι παθολογικές συμπεριφορές, όπως αυτές που απασχολούν την επικαιρότητα, στον μεγαλύτερο βαθμό εξηγούνται.
Αυτές που μας προβληματίζουν στην καθημερινότητα, συνήθως έχουν να κάνουν είτε με εντελώς «αδούλευτους»- ανώριμους ψυχισμούς είτε με ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά, δηλαδή κάποιος είναι γεννημένος με έλλειμμα στις συναισθηματικές του δεξιότητες, στερείται εμπάθειας, όπως λέμε και δυσκολεύεται να επικοινωνήσει με ορθό τρόπο το συναίσθημά του. Οι «αψυχολόγητες» συμπεριφορές μπορεί, επίσης, να σχετίζονται με ψυχαναγκαστικά ή ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά, όπου η υποτίμηση του απέναντι είναι αναγκαία γι’ αυτόν που την εκδηλώνει, προκειμένου να νιώσει ισχυρός ή για να αντλήσει ενέργεια από τον άλλο.
Είτε μιλάμε για «ενοχλητικές» εκδηλώσεις είτε για σοβαρή παθολογία, αναζητούμε πληροφορίες για το κληρονομικό ιστορικό και για το οικογενειακό περιβάλλον μέσα στο οποίο διαμορφώθηκε η προσωπικότητα ενός ανθρώπου. Ακόμη και αν οι σχέσεις μοιάζουν ομαλές, χρειάζεται να εξετάσουμε τον βαθμό της εξάρτησης των οικογενειακών μελών. Να αναζητήσουμε τυχόν κρυμμένα τραυματικά γεγονότα. Στην ενήλικη ζωή, εξετάζουμε: τον βαθμό αυτονομίας και λειτουργικότητας του ατόμου, τα γεγονότα και το πλαίσιο ζωής, την ποιότητα των σχέσεων και τις συναναστροφές- τον βαθμό επιρροής, που αυτές έχουν στη ζωή του, τη χρήση ουσιών. Το ποτό- τα ναρκωτικά σε ορισμένους τύπους προσωπικότητας ή από κάποιο σημείο και μετά δημιουργούν ψυχωτικές καταστάσεις.
Πάντα υπάρχουν εξηγήσεις, αν εμβαθύνουμε και πάρουμε τις σωστές πληροφορίες για το ιστορικό ενός ανθρώπου. Θα χρειαζόταν να πω πολύ περισσότερα προκειμένου να δώσω μια επιστημονική απάντηση, αλλά δεν είναι αυτό το ζητούμενο.
Μια πραγματική οικογένεια, υγιής, με ισχυρούς δεσμούς επικοινωνίας και αγάπης δεν σπάει ποτέ τους δεσμούς της, δεν στρέφεται τόσο αυτοεπιθετικά στα μέλη της
Αγαπάμε τελικά αρκετά τον εαυτό μας;
Τον αγαπάμε αρκετά επιφανειακά θα έλεγα. Παλινδρομούμε ανάμεσα στην φαντασιακή εκδοχή του εαυτού μας ότι είναι τέλειος και μετά καταρρακωνόμαστε από τη σκέψη ότι «δεν αξίζω τίποτα». Προσφέρουμε πολλά για να αποδείξουμε ότι αξίζει να αγαπηθούμε. Δυσκολευόμαστε να παρατηρήσουμε και να αποδεχτούμε το όλον μας, με τα πλεονεκτήματα και τα ελαττώματά μας. Να μας αγαπήσουμε ακριβώς όπως είμαστε. Και μετά, από γενναιόδωρη διάθεση, από χρέος προς τον εαυτό μας, όχι από την αγωνιώδη θέση του «είμαι ελλειμματικός-ελαττωματικός», να αποφασίσουμε να σμιλέψουμε, να καλλιεργήσουμε, να δημιουργήσουμε περισσότερο εαυτό από αυτόν που μας δόθηκε. Τότε θα μας έχουμε προσφέρει το ομορφότερο δώρο: τον εαυτό που εμείς επιλέξαμε, την καλύτερη εκδοχή μας. Θα έχουμε δημιουργήσει το προσωπικό έργο τέχνης μας συμβάλλοντας σε μία καλύτερη πλάση.
Ζητούν οι άνθρωποι βοήθεια στις μέρες μας για τα προβλήματα ψυχικής υγείας ή υπάρχει έντονα ακόμα ταμπού;
Υπάρχει πολύ λιγότερο ταμπού από ό,τι παλαιότερα. Όμως, σε αρκετές περιπτώσεις θα ήταν προτιμότερο οι άνθρωποι να απευθύνονται νωρίτερα για βοήθεια και όχι όταν βρίσκονται σε σημαντική κρίση. Οι Έλληνες παρακινούνται πολύ από θέματα που αφορούν στα παιδιά τους. Έτσι, τακτικά ακούγεται από εμάς, του ψ χώρου, η φράση, ότι τα παιδιά φέρνουν εντέλει τους γονείς τους για θεραπεία. Ευτυχώς, παρατηρείται ότι οι νεότερες γενιές έρχονται, όχι για να αντιμετωπίσουν θέματα ψυχικής υγείας, αλλά για να διαχειριστούν καταστάσεις ζωής, να εξελίξουν σημεία του χαρακτήρα τους ή για να αντλήσουν πληροφορίες και γνώσεις από ειδικούς, που έχουν εμπειρία και κατάρτιση πάνω σε θέματα που σχετίζονται με τον άνθρωπο και τη ζωή του. Αυτή είναι, άλλωστε, η ώριμη αντιμετώπιση μιας κοινωνίας, σε σχέση με τους φορείς και τους ειδικούς της ψυχικής υγείας γιατί σχετίζεται περισσότερο με την πρόληψη και όχι μόνο με την παρέμβαση.
Στο βιβλίο σας δίνετε τα εργαλεία για να απολαμβάνουμε τη ζωή παρά τα εμπόδια. Οι άνθρωποι έπαψαν να απολαμβάνουν τις μικρές χαρές της ζωής ή βρίσκονται σε τέτοιο αδιέξοδο που δεν μπορούν να βρουν τρόπο να το κάνουν;
Με εξαίρεση τα τελευταία 15 χρόνια, οι γενιές μας γεννηθήκαμε σε εποχές και σε τόπο όπου δεν χρειάστηκε να αγωνιστούμε για τα απαραίτητα. Έτσι δεν μάθαμε να απολαμβάνουμε τις μικρές χαρές της ζωής γιατί έμοιαζαν δεδομένες. Τα τελευταία αυτά χρόνια οι συνθήκες πιέζουν όλο και περισσότερο. Μετράμε τις αντοχές και τις δυνάμεις μας. Υπό το πρίσμα αυτό, εύκολα, όλα μπορεί να μοιάζουν δυσάρεστα. Υπάρχει αντίσταση στο να ευγνωμονούμε για όσα υπάρχουν αλλά θεωρούμε αυτονόητα. Η ματιά στρέφεται ακόμα γύρω από όσα έχουν λείψει και σε όσα έχουμε φανταστεί, αλλά δεν βλέπουμε να πραγματοποιούνται. Θα έρθει η ώρα που από ανάγκη ή ωριμότητα, θα μάθουμε να απολαμβάνουμε τις μικρές χαρές της ζωής. Σκεφτείτε, ακόμα κι ένας ναυαγός σε ένα νησί, κάποια στιγμή θα γυρίσει να αγναντέψει τη θάλασσα και θα θαυμάσει το ηλιοβασίλεμα που απλώνεται γενναιόδωρα μπροστά του.
Ο άνθρωπος είναι φτιαγμένος για να επιλύει γρίφους. Είμαστε παντός καιρού και καταστάσεων. Να το πιστέψουμε.
Πάντα υπάρχει ο ουρανός για να στρέψουμε το βλέμμα μας. Υπάρχει ο άνθρωπος εντός μας και άνθρωπος δίπλα μας. Οι δυσκολίες αρχικά εξαγριώνουν αλλά αργότερα δημιουργούν μια κοινωνική συνοχή.
Όταν τα πράγματα μας φαίνονται «βουνό» ποια είναι η πιο απλή συμβουλή για να ξεκινήσει κανείς, για να βάλει σε μια τάξη τη ζωή του χωρίς να χαθεί;
Ένα βήμα τη φορά. Να μετατρέψουμε το βουνό σε δρόμο, να τον βαδίσουμε· αλλιώς το «βουνό» θα πέσει να μας πλακώσει. Έπειτα, υπάρχει και η ακόλουθη σκέψη: «και τι έχεις να χάσεις;», αφού αν δεν προσπαθήσουμε, είμαστε ούτως ή άλλως χαμένοι. Η εκκίνηση κάθε προσπάθειας είναι συχνά το στάδιο με τις μεγαλύτερες αντιστάσεις. Μοιάζει με τη φάση που ένας αγύμναστος άνθρωπος ξεκινά τη γυμναστική: ενώ τότε πονά όλο του το σώμα, αργότερα αποκτά μεγαλύτερες αντοχές.
Αρχικά, κάνουμε ένα πλάνο και μετά επικεντρωνόμαστε στον πρώτο μικρό στόχο. Σχεδιάζουμε, ασχολούμαστε με την υλοποίηση του και όχι με τις δυσκολίες που ενδέχεται να συναντήσουμε, μέχρι να ολοκληρώσουμε όλα τα θέματα προς διευθέτηση. Οραματιζόμαστε την τελική επιτυχία. Δεν βλέπουμε τα εμπόδια, μόνο τις λύσεις. Μας απασχολεί το εδώ και τώρα του επόμενου βήματος, της επόμενης ανάσας. Όλα τα ακούσματα, αναγνώσματα με στόχο την αυτοβελτίωση και ενδυνάμωση συγκλίνουν στο εξής: η λύση δεν βρίσκεται ούτε στο παρελθόν ούτε στο μέλλον- η παρούσα στιγμή, κάθε φορά εκτελεσμένη με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, είναι καθοριστική για την έκβαση των γεγονότων στη συνέχεια. Και να μην ξεχνάμε ότι «Θεριό είναι ο άνθρωπος», έχει τη δύναμη να ξανασηκωθεί, έχει μέσα του τη φλόγα της νίκης.
Ποια είναι η Έφη Ανδρεουλάκου
Η Έφη Ανδρεουλάκου είναι κάτοχος των πτυχίων «Πρόγραμμα Ψυχολογίας» και «Φιλοσοφία-Παιδαγωγική-Ψυχολογία, κατεύθυνση Ψυχολογία» της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ. Η ψυχοθεραπευτική της εκπαίδευση είναι η συστημική-οικογενειακή θεραπεία, που ολοκλήρωσε στη «Μονάδα Οικογενειακής Θεραπείας» του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής. Είκοσι πέντε χρόνια τώρα εργάζεται με παιδιά, εφήβους, ενήλικες και ζευγάρια. Αντιλαμβάνεται το άτομο σε σχέση με το οικογενειακό περιβάλλον από το οποίο προέρχεται και από αυτό στο οποίο ζει. Παράλληλα, επικεντρώνεται στην επιτυχή δράση του ανθρώπου στο παρόν. Είναι μητέρα ενός παιδιού και ζει στην Αθήνα.
Στο βιβλίο της «Το Παζλ» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Key Books, επιστρατεύει τις γνώσεις και την εικοσιπενταετή εμπειρία της και μας βοηθά να ενώσουμε τα κομμάτια του προσωπικού μας παζλ.
Μας δίνει τα εργαλεία για να μάθουμε ν’ απολαμβάνουμε τη ζωή, παρ’ όλες τις δοκιμασίες και τα εμπόδια στην υγεία, τα οικονομικά και στις σχέσεις και- το κυριότερο-ν’ ανακαλύπτουμε το φως που υπάρχει μέσα μας.
Το Παζλ γράφτηκε ως επιθυμία της να μεταδώσει μέρος της εμπειρίας της στους ανθρώπους που επιθυμούν την εξέλιξη του εαυτού τους και την προσωπική ισορροπία τους. Οραματίζεται έναν κόσμο με περισσότερη αγάπη του ανθρώπου προς τον άνθρωπο.
Όπως σημειώνει και η κυρία Ανδρεουλάκου: «Από κάποια στιγμή και μετά, μου έγινε πολύ ξεκάθαρη η διαδρομή, πώς από εξαρτημένος άνθρωπος, γίνεσαι Δημιουργός- η καλύτερη εκδοχή του εαυτού σου. Θέλησα αυτή την κατανόηση, να την αφήσω καταγεγραμμένη για τη γενιά μου και για όποιον άνθρωπο έχει το κίνητρο-τη θέληση να συνθέσει το προσωπικό του παζλ. Για όποιον επιθυμεί να γίνει “ο καλός ο καπετάνιος” της ζωής του, να αποκτήσει αντοχές για τα δύσκολα και να απολαμβάνει τα ευχάριστα, όταν οι συνθήκες ευνοούν. Για αυτόν που επιμένει να κρατά το εσωτερικό του κέντρο, τις αξίες, τα συναισθήματα, τις ποιότητες εαυτού που έχει επιλέξει, ανεξάρτητα από τις συνθήκες γύρω του».
